مـنـطـق قرآن و روش پیشوایان اسلام همه گواه بر این است که هر مسلمانى حق دارد به بحث و بررسى درباره اسرار و فلسفه احکام بپردازد و در این زمینه تفکر و بررسى وسوال کند .
امـا این سخن به این معنى نیست که ما بدون هیچ ضابطه و مقیاسى هر چه مى خواهد دل تنگمان بگوییم و هر کس هر چه به فکرش رسید به نام فلسفه حکم بازگو کند .
چـه این که فلسفه بافی هاى نادرست , به اندازه تعبدهاى خشک و ممنوع ساختن از سوال و جواب , زیانبخش و خطرناک و غیر منطقى است .
پس این بحث را چگونه و در چه حدود و تحت چه برنامه هایى باید آغاز و دنبال کنیم ؟
قبلا یادآورى ایـن نـکـتـه لازم اسـت کـه اجراى دستورات و قوانین دینى همان طور که مى دانیم نه بر جلال و کـبـریـایـى خدا چیزى مى افزاید و نه مخالفت با آنها از عظمت ومقام او مى کاهد , همان طور که امیرمومنان علیه السلام نیز مى فرماید : لا تضره معصیه من عصاه و لا تنفعه طاعه من اطاعه نه عصیان گنهکاران به او زیانى مى رساند و نه اطاعت فرمانبرداران سودى به حال او دارد . او دریاى بى پایان هستى است . ما و همه آفریده ها هر چه داریم از اوست . او چیزى کم ندارد که ما برایش فراهم سازیم و نه ما چیزى داریم که او نداشته باشد و به او بدهیم , آن چه به ما مى رسد خزانه اصلى اش پیش اوست و به اندازه معینى که صلاح مى داند به ما مى دهد : و ان من شى ء الا عندنا خزائنه و ما ننزله الا بقدرمعلوم ; و خزاین همه چیز تنها نزد ماست ; ولى ما جز به اندازه معین آن را نازل نمى کنیم . (1)آیـا یـک قـطره آب که از دریاى بیکرانى مایه گرفته , مى تواند چیزى به دریا ببخشدو یا آینه کوچکى که در برابر آفتاب قرار گرفته , مى تواند به آن نور بدهد . همه ما انسانها هر قدر قدرت داشته باشیم حکم آن قطره کوچک یا آن آینه را داریم .
بنابر این , اگر فایده و نتیجه اى در این احکام و مقررات وجود دارد مخصوص ما ومربوط به ماست از سـوى دیـگـر , مـا نـه تنها جسمیم که هر دستورى از طرف خدا آمده است براى تربیت جسم و. پـرورش انـدام و مـزایـاى بهداشتى باشد و نه تنها روحیم که همه به خاطر آثارمعنوى آنها تشریع گردد . بلکه مجموعه اى هستیم از جسم و جان و روح و تن و طبعا دستورات آسمانى ما جامع میان ماده و معنى و براى تکمیل هر دو جنبه است .
بـنـابـر ایـن , هم آنها که براى همه دستورهاى اسلام تنها در جستجوى فواید طبى وبهداشتى و یا مـنـافع اقتصادى و مادى هستند و حتى نمازها و نیایش ها و راز و نیازبا خدا را تنها به خاطر اثرات مـفـیـد روان تـنى و وسیله اى براى تسکین آلام روحى و دردها و اضطرابها مى دانند و جز اینها نـتـیـجـه اى بـراى آن نـمى جویند گمراهند و هم آنها که حتى استحباب پوشیدن لباس نظیف و گـرفـتـن ناخن و زدودن تار عنکبوت ونخوردن آب از کوزه شکسته و پرهیز از آبى که خودش یا دیگرى در آن غسل کرده است را مربوط به آثار اخلاقى و معنوى و روحانى مخصوصى که هنوز سر پـنـجه علم و دانش آن را نگشوده است مى پندارند در اشتباهند ; بلکه قسمتى از دستورات اسلام بـیـشـتر به خاطر پرورش اخلاق و تکامل روحى تشریع شده و قسمتى براى نظام زندگى مادى و بسیارى از آن هر دو جنبه را دارد .
اکنون برگردیم به اصل سخن و ببینیم بررسى اسرار و فلسفه احکام باید تحت چه ضابطه اى انجام پذیرد . بـایـد گـفـت قـوانین و احکام دینى روى هم رفته از چهار دسته بیرون نیست :1 - احکامى که از هـمان آغاز بعثت پیامبر صلى اللّه علیه و آله و سلم فلسفه آن برهمه آشکار بوده و مردم به تناسب فـکـر و مـعـلومات خود هر کدام چیزى از آن را درک مى کردند ; منتها براى این که مردم را بطور عموم موظف به انجام آنها کنند شکل قانونى به آن بخشیدند ; مانند تحریم دروغ , خیانت , تهمت , قـتـل نـفـس , سـرقت ,ظلم و ستم , کم فروشى و تقلب ; و امر به عدالت , پاکى , درستى , کمک بـه سـتـمـدیدگان , کوشش و کار , نیکى به پدر و مادر و بستگان و همسایگان و ماننداینها که هر کس در هر پایه از معلومات باشد , فلسفه و سر این احکام رادرمى یابد , گو این که هر قدر بر میزان دانش و آگاهى انسان نسبت به مسائل زندگى افزوده شود اهمیت و اثر این دستورها را بهتر درک مى کند .
2 - احکامى که فلسفه آن بر توده مردم - و گاهى بر دانشمندان آن زمان نیز -روشن نبوده , و در مـتـن قـرآن یـا سخنان پیشوایان بزرگ دین اشاراتى به اسرار آنهارفته است ; مثلا , شاید مردم آن عـصـر از فـلـسفه سه گانه ( اخلاقى , اجتماعى ,بهداشتى ) روزه بى خبر بودند ; لذا یک جا قرآن اشـاره بـه تاثیر تربیتى و اخلاقى آن کرده و مى گوید : لعلکم تتقون و در جاى دیگر امام صادق عـلـیـه الـسـلام اشـاره بـه تـاثـیر اجتماعى آن کرده و مى گوید : لیستوى به الفقیر و الغنى تا ثـروتـمـنـدان و مستمندان یکسان زندگى کنند و ثروتمندان از حال گرسنگان آگاه شوند و به کـمـک آنـها بشتابند و در مورد دیگر پیغمبر اکرم صلى اللّه علیه و آله و سلم مى فرماید : صوموا تـصـحـوا ; روزه بگیرید تا تن شما سالم گردد ( و مواد مزاحم مصرف نشده و تولید عفونت کننده بسوزد و از بین برود ) . نظیر این احکام فراوان است که در متون آیات و احادیث پیغمبر اکرم صلى اللّه علیه و آله و سلم و اهـل بـیـت - عـلـیهم السلام - به اسرار آنها اشاره شده است وهمان طور که گفتیم کتابى نیز بر اسـاس جمع آورى این دسته از احادیث به نام علل الشرایع به وسیله یکى از بزرگترین محدثان ما ( شیخ صدوق ) نگاشته شده است ; و محدث معروف شیخ حر عاملى در کتاب وسائل الشیعه در آغاز هر فصل , غالبابابى براى بیان فلسفه احکام ذکر کرده است . ولى توجه به این نکته لازم است که ذکر این اسرار و منافع , با توجه به این که متناسب با سطح فکر مردم بوده نه به معنى انحصار و محدود بودن فلسفه هاى حکم درآنچه ذکر شده مى باشد و نه مانع از به کار انداختن اندیشه براى درک بیشتر خواهدبود . 3 - احـکـامـى کـه با گذشت زمان و پیشرفت آگاهى بشر پرده از روى اسرار آنها برداشته شده و چهره آنها نمایان گشته است و ما مى توانیم آنها را سندهاى زنده اى بر عظمت و اصالت این احکام آسمانى بدانیم . مـثلا اثرات زیانبار جسمى و روحى و اجتماعى مشروبات الکلى و حتى اثر گذاردن آن روى ژنها و جـنینها که امروز از زبان آمار مى توان شنید ; و یا هیجانات عصبى ومرگ و میرهاى ناشى از آن به خاطر جلسات قمار ; و یا خطراتى که بر اثر تقسیم غیرعادلانه ثروت دامنگیر اجتماعات مى گردد ; و یـا زیـانهاى غیر قابل انکار اقتصادى واخلاقى رباخوارى که همه را با ارقام ریاضى مى توان روى کـاغـذ منعکس نمود ; و یامضرات غذاها , آبها و اماکن آلوده که در اسلام بشدت از آن نهى شده ; هـمـه و هـمـه از ایـن دسته احکام است که گذشت زمان و بالا رفتن سطح فکر بشر پرده از روى فلسفه آنها کنار زده است و ما مى توانیم بطور حسى آنها را درک کنیم . ولـى تـوجـه بـه یک موضوع نهایت ضرورت را دارد و آن این که هرگونه افراط و تند روى و پیش داوریهاى غلط و کوتاه نظریها و بینشهاى کاذب و از همه مهمتر فرضیه هاى ثابت نشده علمى را به حـسـاب قوانین مسلم علمى گذاردن , ما را در این قسمت فرسنگها از حقیقت دور مى سازد و به جاى این که به اسرار و فلسفه احکام آشناکند , در بیراهه هاى خطرناکى سرگردان مى نماید ; بنابر ایـن تا زمانى که علم چیزى را بطور قطع و مسلم اثبات نکند و صورت حسى به خود نگیرد , نباید اساس بحث درتوضیح فلسفه حکم قرار گیرد . در آنجا که چیزى نداریم بگوییم اصرار به فلسفه چینى نداشته باشیم و در آنجا هم که چیزى داریم , هرگز فلسفه حکم را منحصر و محدود در آن معرفى نکنیم . 4 - آخرین دسته از احکام آنهاست که نه از آغاز روشن و بدیهى بوده و نه درلابه لاى متون اسلامى به اسرار آن اشاره شده و نه تاکنون با گذشت زمان به آن دسترسى یافته ایم . امورى مانند تعداد رکعات نمازها , یا حد نصاب اجناس نه گانه زکات و یا بعضى ازمناسک حج در این سرى قرار دارند . آیا بندگان باید با پیشرفتهاى جدید علم و دانش پرده از روى اینها بردارند ؟آیا آخرین وصى پیامبر صلى اللّه علیه و آله و سلم مامور توضیح و تفسیر آنهاست . آیـا ایـنها جنبه انضباطى دارد ؟آیا از اسرارى است که نارسایى علم و دانش بشر شاید در آینده هم تـوان پـرده بـردارى کـامـل از روى فـلـسفه آنها نداشته باشد ؟ 000 هیچ کدام بر ما معلوم نیست ; هـمـیـن قدر مى دانیم که دسته چهارم از احکام , به اندازه سه دسته پیشین براى ما قابل احترام و لازم الاجـراست 000 چه این که همه از یک منبع سرچشمه گرفته و ماموریت آورنده آنها با دلایل قطعى بر ما ثابت شده است .
:جستجو